Zwiedzajmy Śmigiel – informacje dla turystów 24 lipca 2020

WŚ nr 8/06

Śmigiel położony jest na ważnym szlaku komunikacyjnym północ - południe. Geograficznie – w skali makro – miasto leży na obszarze Wzniesień Gubińsko-űerkowskich, w mikro spojrzeniu osadzony jest na wzgórzach Wysoczyzny Śmigielsko – Lipnowskiej, ale lodowiec nie wysilił się i pozostawił po sobie rzeźbę terenu nie wyższą niż 103 m n.p.m.

Osadnicy, lokując miasto, rozplanowali rynek w czworokącie z ulicami w narożach i ratuszem w pierzei wschodniej oraz placem, zwanym dawniej wolnicą, w części północno – wschodniej. Są to obszary przyległe do dzisiejszych ulic Zdrojowej, św. Wita, Lipowej, Podgórnej, Kościańskiej, Farnej, Szkolnej i Matejki. To najstarsza cześć Śmigla. Stąd wychodziły nowe kierunki rozwoju urbanistycznego miasta. Zaczęło się już w XVII I wieku, a pierwotny kierunek ekspansji to zachód, wzdłuż dzisiejszej ulicy Kilińskiego, na południe – wzdłuż ulicy Dudycza, i na północny – zachód, pomiędzy ul. Kilińskiego i Kościuszki. Ostatnia regulacja granic miasta nastąpiła w 1992 roku.

Śmigiel ma w przeważającej części zabudowę jedno – dwupiętrową. To historyczne dzieło przodków. Potem, w XIX wieku, dodawano piętra, zmieniając dachy na płaskie, kryte papą. W śródmieściu zabudowa jest kalenicowa, osiowo – symetryczna, z budynkami nieco wyższymi, krytymi dachówką ceramiczną. Ten układ zabudowy, rodem z XIX wieku, jest wpisany do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej. Prawa miejskie na prawie magdeburskim uzyskał Śmigiel około 1400 roku, kiedy to Henryk Ramsz. łużyczanin z pochodzenia, uzyskał zgodę króla Władysława Jagiełły na założenie miasta na terenie dziedzicznej wsi Koszanowo, potwierdzoną dokumentem lokacyjnym w 1415 roku. Odnowił go w 1460 roku Kazimierz Jagiellończyk. I tu dochodzimy do rodowodu nazwy miasta. Nazwa pochodzi od słowa smig, czyli skrzydeł wiatraka, budowli, którymi Śmigiel szczycił się od zawsze. Miasto położone było na wzgórzach, posiadało więc dogodne warunki do budowy wiatraków. Ponoć było ich tu około 100, ale według legendy istniała tajemna granica, bowiem każdy zbudowany ponad setkę palił się.

Karty historyczne miasta są zapisane złotymi zgłoskami. Tolerancja wynikająca z faktu istnienia różnych z pochodzenia społeczności – Polaków, Żydów, Niemców, a także różnych wyznań, była faktem. Owa wielobarwność to cecha historyczna Śmigla, Działali tu arianie, wyprzedzając słynną Akademię Rakowską o ponad sto lat. Arianie byli protegowanymi właściciela miasta Stanisława Cikowskiego, podstolego koronnego, i Andrzeja Dudycza. Obaj byli arianami. Tu w 1594 roku odbył się krajowy zjazd ariański. Luteranizm znalazł wyznawców wśród kupców i rzemieślników pochodzenia niemieckiego przybyłych ze Śląska. Odbywało się tutaj rocznie 7 jarmarków, targi tygodniowe i jarmarki na bydło i nierogaciznę. Słynne aż po Chiny były "pijawki śmigielskie", które od XV I wieku hodowano w okolicznych stawach. Śmigiel miał w XV I wieku źródła bardzo zdrowej i smacznej wody. Już w 1576 roku miasto otrzymało przywilej na założenie wodociągu. Dobrej śmigielskiej wody używano nie tylko w gospodarstwie domowym. Wielu z nas pamięta znakomite jeszcze w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku piwo grodziskie. Otóż miało ono godnego konkurenta w piwie śmigielskim, które było nawet lepsze. Śpiewano wtedy: "Śmigiel leży na wzgórzu, tam pije się piwo z dzbanów...". A tonik produkowany jeszcze nie tak dawno w Śmiglu?

Największy rozkwit gospodarczy miasta przypadł na lata 1580-1655, do szwedzkiego potopu, i był związany z rozwojem rzemiosła cechowego. Powszechnym szacunkiem cieszył się cech mielcarzy, czyli piwowarów. Najstarszy był cech krawców założony około 1530 roku. Przodowały jednak tradycyjne w Wielkopolsce cechy sukienników, młynarzy, garncarzy, rzeźników, piekarzy i stolarzy. A potem był potop i inne nieszczęścia, jak epidemie tyfusu i cholery, pożary...Dziś nie ma już tak znakomitej wody, nie ma śmigielskiego piwa, gorzelnictwo po rozpadzie PGR Stare Bojanowo też nie jest już tak silne, ale pozostały wodociągi. Po XV I – wiecznym , zapomnianym już przywileju nowy ich rozdział zaczął się w 1912 roku.

WODOCIĄGI
Zbudowano je w latach 1912-1916. Zachęcany przez st. specjalistę zakładu Henryka Ścigacza, spoglądałem w głąb wielkiej studni położonej w budynku wodociągów i muszę przyznać, że i dzisiaj robi wrażenie swymi rozmiarami – i wszerz i w głąb. Piękna jest wieża ciśnień, do której woda była transportowana poprzez filtry za pomocą gazu jako nośnika energii. Dziś wodę, już nie tak doskonalą jak niegdyś, czerpie się ze studni głębokich na 25 – 30 m, a jedna sięga nawet 120 m, do pokładów mioceńskich, lecz skażona jest siarkowodorem, a wiadomo jaki to fetor. No cóż, wszyscy wiemy, że rozwój rolnictwa – a Śmigiel wraz z całą gminą słynie z produkcji rolnej – m.in. poprzez intensyfikację nawożenia spowodował strucie wody powierzchniowej i tej w płytszych studniach. Co ciekawe, instalacja w mieście, zwłaszcza w śródmieściu, jest stara. Do dziś funkcjonują ołowiane przyłącza założone wtedy, gdy wodociągi budowano. Są bardzo wytrzymałe i nie "zarastają". Ale rury…Te, zarośnięte w 70%, aż proszą o wymianę.

 

ŚMIGIELSK A KOLEJ DOJAZDOWA
Możliwości rozwoju Śmigiel utracił z chwilą wybudowania w latach 1854 – 1857 omijającej go linii kolejowej: Poznań – Leszno – Wrocław. Sytuacja poprawiła się nieco, gdy Śmigiel awansował i stał się w 1887 roku miastem powiatowym i gdy oddano do użytku, a był to rok 1900, kolejkę wąskotorową. Skaldowie śpiewali dawno temu: "Ma urok ekspress linii Łowicz i Kutno, Ma urok swój transsyberyjska trasa, Lecz nam Panowie wcale nie jest smutno, Choć przy modelach tych nie mamy szans".

I zachwycali się w swoim kolejarskim hymnie kolejkami wąskotorowymi. Tak, kryją one w sobie nieprzemijający urok. Podstawę do budowy linii kolejowych znaczenia lokalnego dała słynna ustawa "o kolejkach", uchwalona przez parlament pruski 28 lipca 1892 roku. Dobre wyniki eksploatacyjne istniejących już "kolejek" w rejencji bydgoskiej stanowiły zachętę do snucia nowych projektów. Argumentów "za" było tak wiele, że szczegółowy projekt poddano w 1897 roku społecznemu osądowi. I tak oto 17 września 1900 roku otwarto pierwszy odcinek Śmigiel – Stare Bojanowo długości 17,9 km, a jesienią przedłużono trasę do Wielichowa. Do dziś zachowała się wspaniała pod względem kreślarskim, technicznym, i opisowym dokumentacja kolejki wraz z danymi eksploatacyjnymi. To cenny zabytek myśli technicznej. W tym roku miną 103 lata istnienia kolejki i trwa medialna, społeczna i samorządowa walka o jej dalsze istnienie. W stulecie narodzin kolejki burmistrz Śmigla mówił :"Władze byłego powiatu śmigielskiego 100 lat temu kolejkę budowały po to, by służyła ona ludziom – mieszkańcom powiatu, by poprzez przewóz towarów przyczyniała się do rozwoju ekonomicznego i wzrostu zamożności powiatu". Dzisiaj jest sytuacja patowa i to nie tylko dlatego, że władze samorządowe naszego województwa skąpią pieniędzy dla Śmigla, a preferują inną – metrową –kolejkę średzką. Ponadto jak rozwiązać problem funkcjonowania w sytuacji, gdy grunty pod kolejką są własnością Skarbu Państwa, tory, przejazdy są w zawiadywaniu leciwych PKP, a taborem ma zajmować się samorząd – mówi Wit Kreuschner, naczelnik stacji. Tylko u nas, w Polsce, może być taki bałagan prawny.

 
 
GAZOWNIA
Powstała w 1902 roku. Wtedy to oddano do użytku, projektowany przez Carla Franckego z Bremy, budynek gazowni, zbiornik gazu o pojemności 400 m sześciennych wraz z żeliwną siecią gazową. W chwili uruchomienia produkcji gazu korzystało z niego 149 domów, tj. 237 abonentów. Do dziś zachował się cały kompleks urządzeń technologicznych do produkcji gazu węglowego. W 1946 roku produkcja gazu wynosiła ponad 368 tys. m sześciennych, co dawało gazowni śmigielskiej 59. miejsce w kraju. Wyłączenie gazowni klasycznej nastąpiło 5 listopada 1984 roku. Ostatnim kierownikiem czynnej gazowni był Antoni Bartkowiak, który przepracował w branży gazowniczej 40 lat.

Nastąpiła nowa era, era gazu ziemnego. Obecnie Rozdzielnia Gazu Śmigiel eksploatuje 52 km sieci gazowej w Śmigłu, Koszanowie, Nietążkowie, Bruszczewie, Starym Bojanowie i Robaczynie, dostarczając gaz do 1756 odbiorców.

Dziś stara Gazownia jest obiektem turystycznym, odwiedzanym przez turystów zagranicznych, głównie z Niemiec, młodzież i przygodnych sympatyków osiągnięć naszych przodków. Oglądałem gazomierze "stare jak świat" na wrzucaną monetę, całe urządzenia do regularnego oczyszczania gazu, projektu wspomnianego Carla Franckego z Bremy, i byłem zachwycony tymi eksponatami.

BRUSZCZEWO
W ziemi w Bruszczewie tkwi cała duma sięgająca najdawniejszych czasów śmigielskiej gminy. Stanowisko Bruszczewo 5 to materialne dowody istnienia osady kultury unietyckiej, z wczesnej epoki brązu (1950-1600 lat p.n.e.). To unikat archeologiczny nie tylko w skali kraju, ale i Europy. Tak wysoką range daje mu jakość i liczba zachowanych w torfowym podłożu zabytków. Władze gminy chcą uczynić z wykopalisk w Bruszczewie jedną z atrakcji regionu. Badania potrwają z pewnością jeszcze kilka lat, ale już teraz gotowy jest pierwszy zarys monografii Bruszczewa, a szykuje się stała wystawa dotycząca pradziejów regionu.

Archeolodzy odkryli pozostałości konstrukcji mieszkalnych, gospodarczych, gliniane naczynia, krzemienne groty, strzały i wiele narzędzi pochodzących z miejscowego wytopu. Wszystko z najcenniejszego w tamtych, odległych latach brązu. Być może odkryta osada była jakimś ważnym centrum. I – co najistotniejsze – Bruszczewo ze swoimi zabytkami jest o ponad 1000 lat starsze od Biskupina.

 

AGROTURYSTYKA
Zwiedzając miasto i gminę, czas na wypoczynek. Dokąd się udać? Oczywiście do modnych dzisiaj gospodarstw agroturystycznych. Wybrałem jedno z nich. Jadę więc do Bronikowa, do gospodarstwa, które leży na skraju Przemęckiego Parku Krajobrazowego, w malowniczym rejonie leśnym. Blisko stąd do Boszkowa i Gołanic, by ochłodzić się w Jeziorze Dominickim i Krzyckim. Stąd również niedaleko do "Chin", dokąd można dojechać rowerem. Wyjaśnię szybko: "Chiny" to polodowcowy wąwóz zalesiony lasem bukowym – wspaniałość doceniana dopiero na miejscu.

A co można zjeść? Staropolska kuchnia regionalna kryje w sobie smakołyki, jakie i przodkowie nasi jadali. Choćby sine kluchy, robione z tartych ziemniaków, mąki, jaj, z dodatkiem kiszonej kapusty i żeberek. "Palce lizać" – mówi właścicielka, laureatka konkursu na "Najlepszy Obiekt Turystyki Aktywnej w Województwie Wielkopolskim", EIżbieta Habernik. A na dodatek świeże powietrze, cisza i mleko kozic...

Pora podsumować wizytę w Śmiglu. Mimo upływu lat i problemów, jakie ma do rozwiązania, pozostał miasteczkiem urokliwym, o bogatej historii, słynącym z gospodarności i życzliwości mieszkańców, z ich pasją społecznego działania i obrony tego, co przodkowie stworzyli. Bo w tym jest całe sedno – mówią. – Żeby z sukcesem iść w przyszłość, trzeba szanować swoją i innych przeszłość, a w Śmigłu w sposób prosty wynika to z tradycji tolerancji panującej w tym mieście od zawsze.

Jerzy Rozynek
LOFER 13

ŚCIEŻK I WYCIECZKOWO-ROWEROWE
Trasa nr 1 – (wokół miasta) przebiega ulicami Śmigla i wsi Koszanowo. Na trasie znajdują się zabytki: kościoły, ratusz, wodociąg, gazownia, kolejka wąskotorowa, jak również park przy wiatrakach i staw Egellsee oraz nowe, powstałe w ostatnich latach inwestycje: wiadukty na obwodnicy, oczyszczalnia. Trasa prowadzi także obok nowoczesnych zakładów pracy, takich jak Gastrometal, Hoffmann Poland, SPA.

Trasa nr 2 – wiedzie do Jezierzyc (znajduje się też na międzynarodowej ścieżce turystycznej). Zaczyna się od Racotu, prowadząc przez Gryżynę i Wonieść w kierunku Zglińca, Osiecznej, Drzeczkowa, Karmina, Spławia, Starego Bojanowa i Robaczyna, po Nietążkowo i Śmigiel.

Trasa nr 3 – do Bronikowa, Boguszyna, Błotkowa, Wydorowa, Nietążkowa lub Morownicy i dalej w kierunku Nowego Światu i Żegrowa do Śmigla...

Trasa nr 4 – ze Śmigla przez Żegrowo – Żegrówko – Brońsko – Kotusz – Łęki Małe – Krzan – Białcz Stary – Czacz – Przysieka Stara – Bruszczewo – Koszanowo do Śmigla.

Średni pełen dystans każdej ze ścieżek liczy około 40 km. Przebiegają one nie tylko na obszarze gminy Śmigiel i powiatu kościańskiego, ale również w powiatach Grodzisk Wlkp. i Leszno. Przy każdej ścieżce wyznaczono miejsca odpoczynku, są też punkty widokowe oraz ściągające uwagę turystów zabytki i ciekawostki przyrodnicze. Głównym punktem wypadowym (start i meta) jest park przy śmigielskich wiatrakach.

Śmigiel, Miasto Wiatraków
Śmigiel Travel
Centrum Kultury w Śmiglu