Innowiercy w Śmiglu 17 lutego 2014

Od 1570 r. część Śmigla była własnością arianina, Stanisława Cikowskiego. Jego synowie w 1584 r. sprzedali swój dział Śmigla Andrzejowi Dudyczowi. Był to węgierski biskup, który podczas pobytu w Polsce przeszedł na protestantyzm, otrzymał szlachectwo i osiadł w Śmiglu. Zmarł w 1589 r. i został pochowany w ewangelickim kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Wdowa po Dudyczu sprzedała swój dział w Śmiglu rodzinie Arciszewskich. Inna część miasta stała się w 1611 r. własnością Kaspra Brzeźnickiego. Ten wielki pieniacz i niegodziwiec, wobec służby i chłopów stosował wyzysk i ucisk. Popadał w coraz poważniejsze konflikty ze spokojnym Eliaszem Arciszewskim, pozbawiając go powoli posiadłości. Po licznych zatargach Brzeźnickiego z Arciszewskim, syn Eliasza – Krzysztof zamordował uciążliwego sąsiada. W 1628 r. powiesił go na szubienicy przy drodze do Białcza. Uchodząc przed karą Arciszewski udał się na Litwę, a później do Francji i Holandii. Walcząc w szeregach holenderskich, został admirałem i naczelnym dowódcą armii i floty holenderskiej w kampanii brazylijskiej. Za osiągnięte sukcesy został wielkorządcą w zdobytych krajach zamorskich. Tęsknił jednak za ojczyzną. Za zgodą króla Władysława IV, w 1646 r. wrócił Arciszewski do kraju i objął stanowisko generała artylerii. Zmarł w 1656 r. i został pochowany w zborze braci czeskich w Lesznie (obecnie kościół św. Jana). Zarówno Cikowski, Dudycz jak i Arciszewscy byli wyznawcami arianizmu. To dzięki nim Śmigiel był najsilniejszym ośrodkiem ruchu ariańskiego w Wielkopolsce. Andrzej Dudycz wybudował w 1584 r. zbór i założył szkołę dla miejscowej gminy ariańskiej, która cieszyła się wielkim rozgłosem w latach 1589 – 1594. Dziedzicem części Śmigla i Starego Nietążkowa był wówczas Eliasz Arciszewski, który pełnił funkcję ministra gminy ariańskiej. Dziś jedynym śladem tamtych czasów jest w Nietążkowie oficyna z XVI w. Nie ma już śladów po zborze, gdyż spłonął podczas pożaru w 1634 r., ani po cmentarzu ariańskim, który znajdował się opodal bramy kościańskiej, mniej więcej naprzeciwko dzisiejszego cmentarza poewangelickiego.

Stan źródłowy nie pozwala dokładnie ustalić organizacji szkoły ariańskiej. Wiadomo, że uczyła swych wychowanków czytania, pisania, rachunkowości, religii, początków języka łacińskiego i nauk przyrodniczych. Nauczycielami byli wybitni ludzie, którzy przyczynili się do krzewienia wiedzy, np. Ruar, Krotowicjusz, Völkel, Lubieniecki, Smalcius.

Na skutek prześladowania arian liczba członków zboru śmigielskiego zaczęła się systematycznie zmniejszać po 1634 r. Gdy gmina ariańska straciła protektorów, większość wyznawców przeszła na luteranizm.

W II połowie XVI w. część Śmigla stała się własnością Bogusława Leszczyńskiego i Wacława Rozdrażewskiego. Ci właściciele byli wyznawcami luteranizmu i wspierali rozwój gminy luterańskiej.

Luteranizm znajdował wyznawców wśród kupców i rzemieślników, przybyłych ze Śląska, a przede wszystkim wśród ludności pochodzenia niemieckiego. Ewangelicy (luteranie) już w 1595 r. wznieśli drewniany zbór na polach Koszanowa (włościach Rozdrażewskiego). Spłonął on jednak w 1610 r. Kolejna świątynia wybudowana na rynku również uległa pożarowi. Dopiero następny zbór stał się podwaliną do rozbudowy świątyni, która posiadała dwa balkony i 700 miejsc siedzących. I ta budowa drewniana spłonęła w 1814 r., podczas pożaru miasta. W 1830 r. luteranie wybudowali nową, obszerną świątynię z cegły, która po rekonstrukcji przetrwała do dziś – to obecny kościół św. Stanisława Kostki.

Pierwszą własną szkołę zorganizowali luteranie przed 1644 r. Nowy budynek wzniesiono w 1670 r., a w 1720 r. powiększono go przez dobudowę piętra. Poziom nauczania w szkole luterańskiej był niski, co skłaniało do częstych zmian na stanowisku rektora. W latach 1711 – 1719 funkcję tę pełnił Marcin Adelt. Niemieckiemu pastorowi zawdzięczamy opis dziejów Śmigla od końca XVI do początku XVII w.

Gmina ewangelicka w Śmiglu przetrwała do 1945 r. Najwięcej wyznawców luteranizmu było w Śmiglu w XVIII i XIX w. w związku z germanizacją i masowym napływem ludności pochodzenia niemieckiego.

W przeszłości w niewielkim Śmiglu mieszkała więc ludność trzech wyznań – katolicyzmu, arianizmu i luteranizmu. Zróżnicowanie wyznaniowe było często powodem wzajemnych oskarżeń. Czyniono to, aby pozyskać jak największą liczbę zwolenników i umocnić swoje wpływy w mieście.

Opracowała Danuta Frąckowiak
na podstawie „Dziejów miasta Śmigla” L. Gomolca, „Zasłużeni Wielkopolanie” Jakóbczyka, przewodnika „Leszno i okolice”.