Orzeł Biały 14 grudnia 2016

W średniowieczu chorągiew i godło były znakiem rozpoznawczym wojsk. Z chwilą pojawienia się hełmu całkowicie przesłaniającego twarz miejscem, w którym umieszczano znak rozpoznawczy stała się tarcza. Pole tarczy było barwione na jeden lub kilka kolorów. Ze względu na dobrą widoczność używano najczęściej barwy zielonej, niebieskiej i czerwonej, a sam wizerunek godła był wykonywany ze złota lub srebra, których odpowiednikami dziś jest żółć i biel. Motywami znaków herbowych były rysunki zwierząt (lwy), ptaków (orły), oraz roślin (róże, lilie). Lwy i orły stanowiły wśród swoich gatunków najsilniejsze ptaki i zwierzęta. Wśród Babilończyków, Persów i Hindusów orzeł był symbolem boskości. Na początku II tysiąclecia czarny orzeł jednogłowy stał się godłem Cesarstwa Niemieckiego i był umieszczany w herbie i insygniach władzy (berło i jabłko). Orzeł białogłowy występuje w godle państwowym Stanów Zjednoczonych, Meksyku i Egiptu, a jednogłowy orzeł czarny jest godłem państwowym Austrii i Niemiec, a dwugłowy Albanii i Rosji. Orzeł jest symbolem męstwa i siły, a w chrześcijaństwie modlitwy i łaski. W Polsce występują dwa gatunki orła: bielik i orzeł przedni.

Trwały spory o to, który z orłów stał się wzorcem naszego godła. Obydwa gatunki różnią się zasadniczo. Stare ptaki bieliki mają białe sterówki ogona, skoki są nieopierzone, a masywny dziób jest lekko zakrzywiony. Orzeł przedni posiada dobrze rozwinięte szpony i hakowaty dziób, oraz nieopierzone aż do nasady palców skoki. Pod spodem rozpiętego skrzydła znajduje się duża jasna plama. Głowa jest rudo ubarwiona. Znakomity ornitolog, prof. Jan Bogumił Sokołowski twierdził, że protoplastą naszego godła jest jednak orzeł przedni, gdyż: „orzeł przedni jest ptakiem legend i pieśni, herbów i sztandarów, symbolem siły i wzlotu

ku wyżynom”. Orzeł występuje w wielu legendach o utworzeniu miast. Obserwacja lotu orła miała wskazać Romulusowi i Remusowi, gdzie powinni założyć Rzym. Podobna legenda pochodzi od Galla Anonima, który opisał wydarzenie jakie spotkało jednego z Piastów tj. Lecha. Otóż podczas jednej z wędrówek po kraju ujrzał wielką ilość orlich gniazd. Rezultatem tego spotkania była decyzja o wybudowaniu w tym miejscu grodu i nazwaniu go Gnieznem, a znak orła miał stać się godłem podległych mu Polan. Wacław Potocki pisze o tym wydarzeniu, że:

„Znalazł w gnieździe orły białe,

Wziął za herb kraju to ptaszę,

Wzniósł miasto nieokazałe,

Gnieznem nazwał miasto nasze”

Kolejny kronikarz Wincenty Kadłubek odnotowując bitwę Polaków z Rusinami pod Brześciem pisał: „Ujrzawszy jednak znak zwycięskiego orła radośnie przedzierają się przez zwały trupów i tym usilniej prą do zwycięstwa, z im większą chlubą patrzą

na tryumf swego księcia”. W XIII wieku kronikarz czeski opisując bitwę stoczoną przez wojska króla węgierskiego Władysława z wojskiem czeskim wspomaganym przez polskich książąt śląskich pisze: „Panie to są Polacy … sztandar czarny jak węgiel z białym orłem unosi się nad polskim orszakiem”. I wreszcie Jan Długosz przyjął, że herb z wizerunkiem orła białego nadał Bolesławowi Chrobremu cesarz Otton III, w czasie zjazdu gnieźnieńskiego

w roku 1000. „Orła polskiego nadał jemu i całemu królestwu polskiemu jako wieczysty znak, aby podobnie jak Cesarstwo Rzymskie, które mając taki znak, tylko w kolorze czarnym podbiło wszystkie ludy germańskie (on czyli Bolesław) podporządkował sobie ludy słowiańskie i pogańskie”. W postaci materialnej wizerunek orła wystąpił na monetach Kazimierza Sprawiedliwego, a na początku XIII w. na pieczęciach książąt piastowskich

w Małopolsce (Leszek Biały), dolnośląskich (Henryk Pobożny), opolskich, wielkopolskich (Odonic) i kujawskich. Orzeł tam umieszczony miał szeroko rozpostarte skrzydła, głowę zwróconą w prawo, bez korony. Od połowy XIII wieku orzeł jako znak książęcy występuje tylko na Śląsku. Do znaku orła białego, z koroną na czerwonej tarczy, wykutego na grobowcu księcia wrocławskiego Henryka Probusa nawiązał w 1295 roku książę Przemysł II koronując się na króla Polski, przyjmując go jako symbol Królestwa Polskiego. Na pieczęci pojawił się napis „Reddidit ipse Potens victricia signa Polonis” – Zwrócił sam Najwyższy zwycięskie znaki Polakom (koronę i orła).

Podczas panowania królów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego orzeł biały na czerwonym polu, ze złotą koroną na głowie, złotymi szponami, i rozwartym dziobem,

stał się godłem państwowym Polski. Był zamieszczony na chorągwi wielkiej Królestwa, a także pieczęciach majestatycznych królów. O wyglądzie tej chorągwi pisze Długosz „była czerwona, a na niej wyszyty był misternie orzeł biały, z rozciągniętymi skrzydły, dziobem rozwartym i koroną na głowie, jako godło i herb całego Królestwa Polskiego”. Kolor biały tego orła oznaczał dobro, czerwień dostojność. Czerwone pole wynikało z przekonania,

że najdostojniejszym kolorem dla władców jest purpura.

Warto tu dodać, że wizerunek orła był umieszczany w herbach wielu miast np. Krakowa. Był on umieszczany na tle bram lub murów miejskich. Po historycznym układzie w Krewie w 1385 roku królem Polski został Władysław Jagiełło, a herbem zjednoczonych państw stał się Orzeł polski oraz litewska Pogoń, umieszczone na jednej tarczy dwudzielnej (Orzeł po prawej, Pogoń po lewej), lub czworodzielnej (Orzeł i Pogoń naprzemiennie). Ostatni dwaj Jagiellonowie tj. Zygmunt Stary i Zygmunt August przyozdabiali orła monogramami S (Sigismundus) oraz SA (Sigismundus Augustus). Od czasów Stefana Batorego stało się zwyczajem umieszczać na piersiach orła, znajdującego się na pieczęciach królewskich herb osobisty władcy.

W okresie kontrreformacji i baroku nad koroną pojawił się emblemat monarchiczny – jabłko z krzyżykiem. Później ten emblemat zanikł. W czasach saskich orzeł staje się przysadzisty, pozbawiony majestatu. W okresie panowania Stanisława Augusta orzeł wyróżnia się wydatnym tułowiem, wyciągniętymi bardziej ku górze skrzydłami, pierzastym ogonem i zagiętymi a nie rozczapierzonymi szponami. Herb ten był herbem I Rzeczypospolitej do 1795 roku. Spośród tych orłów wyróżniał się orzeł Kazimierza Wielkiego, który ma skrzydło o pięciu piórach odchylonych od tułowia, z łapami szerzej rozstawionymi, mocniejszymi i potężnymi szponami i dlatego jest bardziej majestatyczny. Tarcza herbowa o prostych brzegach, z zaokrąglonym spodem pojawia się w pierwszej połowie XV wieku. Zastąpiła ona dotychczasową tarczę gotycką. Nowe tarcze były prostokątne ze spodem wydłużonym w szpic. Orły jagiellońskie miały skrzydła o większej ilości piór. W XV wieku spotyka się herb Polski trzymany przez dwa anioły zwane trzymaczami. Orły Piastów i Jagiellonów miały na głowach korony otwarte.

Stefan Batory zamieścił na tarczy swój herb rodowy „Trzy Zęby”, przedstawiający trzy wilcze kły. Królowie Zygmunt III, Władysław IV i Jan Kazimierz posiadali herb rodowy „snopek”, przedstawiający złoty snopek zboża przewiązany złota wstęgą.

Jan III Sobieski na tarczy umieścił herb rodowy „Janina” przedstawiający tarczę rycerską. Król Stanisław August używał herbu „Ciołek” tj. czerwonego ciołka na srebrzystej tarczy.

Orzeł Biały z tego okresu występuje często z regaliami królewskimi.

W prawym szponie trzyma berło, a w lewym jabłko z krzyżem. Korona zwieńczona krzyżem jest zamknięta. Herby rodowe były umieszczane w części środkowej tarczy zwanej tarczą sercową.

Jak wspomniano występowały tarcze jedno lub dwupolowe a nawet wielopolowe (Władysław Jagiełło). U królów z rodu Wazów na tarczy herbowej na pięciu polach znajdowały się: Orzeł Biały, herb Szwecji i Trzy Korony, w czwartym herb dynastii Folkungów, w trzecim litewska Pogoń, a w środkowym herb rodowy „Snopek”. Tarcza herbowa o 9 polach wyglądała tak jakby były nałożone na siebie trzy tarcze: główna z herbem RP, tarcza pośrednia z herbem Szwecji oraz tarcza sercowa z herbem rodowym Wazów „Snopek”.

Ciekawą metamorfozę przeszedł herb Polski w okresie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i w następnych latach. Na mocy traktatu w Tylży zawartego w 1807 roku na czele Księstwa Warszawskiego stanął król saski Fryderyk August.

Herb Księstwa stanowiła trójkątna tarcza zwieńczona zamkniętą koroną z jabłkiem i krzyżem. W lewym polu tarczy znajdował się herb Wettinów, a w prawym Orzeł Biały, z regaliami królewskimi.

Po upadku Napoleona przestało istnieć Księstwo Warszawskie, a w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku powstało Królestwo Polskie, którego królem został car Rosji. Ustanowiono nowy herb państwowy z Orłem Białym w koronie, spoczywającym na płaszczu gronostajowym, zwieńczonym koroną z krzyżem, zawieszonym na piersi dwugłowego orła carskiego.

W dobie powstania listopadowego w 1831 roku powstał kolejny herb. Na dwupolowej tarczy z lewej strony znajdował się Orzeł Biały, a z lewej Pogoń litewska. Nad nimi umieszczono koronę z krzyżem. Wzór godła został opracowany przez Joachima Lelewela.

Powstały w okresie powstania styczniowego Rząd Narodowy dekretem z 10 maja 1863 roku ustanowił nowy herb państwowy. Była nim trzypolowa tarcza, zwieńczona zamkniętą koroną z krzyżem. W lewym polu znajdował się Orzeł Biały bez korony, który trzymał w szponach symbole wiary w zwycięstwo i walki. W prawym polu była litewska Pogoń, a w środkowym Archanioł Michał symbol Rusi.

Orzeł Biały bez korony był pierwszym takim wizerunkiem w naszej historii. Kolejne zmiany nastąpiły w okresie I wojny światowej. Część I Brygady Legionów Polskich (1914) używała znaku orła bez korony (1 Pułk Piechoty), ale już w 1916 roku orzeł występuje w koronie. Był on używany także przez Drużyny Bartoszowe i Polskie Drużyny Strzeleckie oraz II Brygadę Legionów. Kolejnego usunięcia orła z korony dokonał rząd Jędrzeja Moraczewskiego (18.11.1918 – 16.1.1919). Uchwałą Sejmu RP z 28.8.1919 roku przyjęto, że godło Polski umieszczone na prostokątnym polu czerwonym stanowi srebrny orzeł z głową zwróconą w prawo, ze skrzydłami wzniesionymi do góry, z dziobem, szponami i koroną złotymi jako godło tymczasowe. W wyniku przeprowadzonego kilka lat później konkursu przyjęto projekt opracowany przez prof. Zygmunta Kamińskiego, a wzorowany na godle z czasów Jagiellonów i Stefana Batorego. Sejm zatwierdził ten projekt ustawą z 28.7.1927 roku. Orzeł miał mocną sylwetkę, na skrzydłach przepaskę zakończoną rozetami w kształcie gwiazdek. Tarcza herbowa była obwiedziona złotym skrajem. Na czapkach wojskowych z wyjątkiem lotnictwa i marynarki wojennej noszony był orzeł wzorowany na orle wojskowym z czasów Królestwa Polskiego. W okresie II wojny światowej Wojsko Polskie na Zachodzie oraz organizacje podziemne związane z rządem londyńskim używały znaku orła w koronie,

a oddziały wojskowe na wschodzie orła bez korony. Oddziały I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki nosiły orła wzorowanego na tym, który umieszczony jest na grobowcu Władysława Hermana w Płocku. W PRL godło Polski ustalono dekretem Rady Państwa

z 7.12.1955 roku. Do tego czasu na pieczęciach, plakatach, znaczkach pocztowych i mundurach kooperowały orły wg. wzoru przedwojennego cywilnego, ale bez korony oraz wojskowe kościuszkowskie. Nowy wzór określano jako wizerunek „Orła białego, z głową zwróconą w prawo z rozwiniętymi skrzydłami, oraz dziobem i szponami złotymi, w czerwonym polu prostokątnej tarczy, o dolnej krawędzi wydłużonej pośrodku’.

W odpowiedzi na tę decyzję władz PRL Rząd RP na uchodźctwie, na mocy decyzji prezydenta z 11.11.1956 roku uznał, że na głowie orła ma znajdować się zamknięta korona

z krzyżem. Obecnie obowiązujący wizerunek Orła Białego został przyjęty ustawą z 9.2.1990 roku. Wzór został opracowany przez Andrzeja Heidricha. Godło Rzeczypospolitej, a także hymn i flaga są obowiązującymi symbolami Rzeczypospolitej. Art.. 28 Konstytucji RP stanowi, że godłem RP jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu. Bardziej szczegółowe uregulowanie zawarte jest w ustawie „O godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieniądzach państwowych”. Ustawa ta stanowi, że „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek Orła Białego, ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy.” W odróżnieniu od wzoru orła z 1927 roku, aktualny zamiast gwiazdek na przepasce posiada zwieńczenie w kształcie trójliścia. Ciekawą ewolucję przeszły także orły wojskowe, których pierwowzorem była odznaka z okresu Księstwa Warszawskiego, składająca się z Orła Białego i tarczy Amazonek. Aktualne orły wojskowe zostały wprowadzone ustawą z 19.2.1993 roku „O znakach sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”.

Orzeł wojsk lądowych najbardziej nawiązuje do orłów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Orzeł wojsk lotniczych nawiązuje do wzoru z 1936 roku uzupełnionego o parę skrzydeł husarskich.

Orzeł Marynarki Wojennej nawiązuje do wzoru z 1919 roku. Umieszczony na złocistej kotwicy sznur zwija się w kształt litery „S” – Sigismundus odnoszący się do królów Zygmuntów, budowniczych naszej floty wojennej. Autor książki – albumu Henryk Zięba uznaje, że wspólną cechą wszystkich wizerunków orła jest głowa heraldycznie zwrócona w prawo. I tu ciekawa uwaga „Tarczę z wizerunkiem orła nosił rycerz, stąd prawa strona w opisie danego orła jest taka jakby ją określał sam rycerz znajdujący się za tarczą, a więc odwrotnie od patrzącego”.

Przyglądając się zmianom jakim poddano nasze godło warto zwrócić uwagę na niektóre z nich. Korony były zamknięte lub otwarte, z krzyżem lub bez niego. Skrzydła wzniesione w górę lub bardziej rozpostarte. Były orły jednogłowe lub dwugłowe. Dziób zamknięty, lub otwarty, nieraz z wysuniętym językiem. Szpony bywały otwarte lub zamknięte, uzbrojone w atrybuty władzy. Orły różniły się ilością piór. Na niektórych orłach występowały przepaski. Tarcze bywały proste bądź trójkątne, jedno lub wielopolowe itd. Do naszego godła nawiązuje nasze najwyższe odznaczenie ustanowione w 1705 roku tj. Order Orła Białego nadawany osobom szczególnie zasłużonym dla kraju.

Z Kościanem i naszym godłem związany jest kur kościańskiego Bractwa Strzeleckiego. Jan Śmiełowski w swoim opracowaniu „Orzeł ginący symbol narodowy” pisze, że „Pochodzący z połowy XV wieku kur kościańskiego Bractwa Strzeleckiego stylizowany na orła jest świadectwem roli, jaką znak państwowy odgrywał w mentalności społecznej”. Pod tymi symbolami tj. sztandarem i wyszytego na nim godła walczyli i ginęli nasi rycerze, powstańcy

i żołnierze, a ich utrata w walce była uznawana za hańbę.

Nasze symbole narodowe łączą wszystkich Polaków. Mają w sobie potężny ładunek patriotyzmu. Wykorzystywane są w naszej literaturze i malarstwie itd. Mowa o nich w pieśniach jak np. w „Warszawiance” z muzyką Karola Kurpińskiego, której pierwotny tekst brzmiał:

„Oto dziś dzień krwi i chwały,

Oby dniem wskrzeszenia był,

W tęczę Franków orzeł biały

Patrząc lot swój w niebo wzbił”.

Doniosłość i rolę w określaniu naszej tożsamości narodowej docenił Władysław Bełza, który w „Katechizmie polskiego dziecka” pisał

w roku 1900:

„Kto ty jesteś?

Polak mały.

Jaki znak twój?

Orzeł Biały

Gdzie ty mieszkasz?

Między swymi.

W jakim kraju?

W Polskiej ziemi.

Czym ta ziemia?

Mą Ojczyzną.

Jak zdobyta?

Krwią i blizną.

Czy ją kochasz?

Kocham szczerze.

A w co wierzysz?

W Polskę wierzę!”

Szanujmy nasze symbole narodowe. Nie pozwalajmy z nich drwić, zapominać. Powinny być rdzeniem naszego patriotyzmu.

Jan Pawicki

Henryk Zięba 1918-2012

Syn Ziemi Kieleckiej, urodzony

w 1918 r. W 1936 r. na okres kilku miesięcy przyjechał do Kościana, gdzie jednym z udziałowców tutejszej cukrowni był jego wujek. W okresie okupacji pracował w parowozowni w Skarżysku-Kamiennej. Ukończone wcześniej Gimnazjum Jana Kantego w Poznaniu pozwoliło mu na podjęcie po II wojnie światowej studiów na wydziale Budowy Maszyn Politechniki Poznańskiej. Podjął prace na kolei i kontynuował ją, aż do momentu przejścia na emeryturę.

W Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Poznaniu. Pracował na różnych kierowniczych stanowiskach. Za osiągniecia w pracy zawodowej otrzymał szereg najwyższych odznaczeń i wyróżnień państwowych, resortowych i regionalnych. Zainteresowania techniczne nie przeszkadzały mu zajmować się historią. Był autorem wielotomowej „Monografii Dyrekcji Kolei w Poznaniu w latach 1848 - 1945 i 1945 – 1992 i następnych”. Jego autorstwa była książka – album „Orły Polskie, rzeźby w drewnie 1222 – 1993”. Jeden egzemplarz tej pracy znalazł się w zbiorach Kancelarii Prezydenta RP. Jego pasją stało się rzeźbienie

w drewnie ze szczególnym uwzględnieniem płaskorzeźb naszego godła państwowego. Zostawił ich w spuściźnie ponad 100 sztuk.

Był pomysłodawcą i twórcą Izby Pamięci poświęconej dziejom kolei. Największe zadowolenie sprawiało mu ukończenie kolejnego dzieła. Skromna jeszcze kolekcja rzeźb była prezentowana m.in. w kościańskim muzeum 20 lat temu. Tematyka jego prac była przedmiotem wielu artykułów prasowych, audycji radiowych i telewizyjnych. Henryk Zięba był aktywnym członkiem wielu organizacji i stowarzyszeń Inżynierów

i Techników Komunikacji przy Naczelnej Organizacji Technicznej oraz rady artystycznej Klubu Plastyków i Fotografików „Warta”.

Zmarł 2 września 2012 r. i został pochowany na Cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu.

WS 1,2,3,4/2016